Er is iets bijzonders aan de hand: de belangstelling voor heksen bereikt, voor mij als een volstrekte verrassing, sinds een paar jaar een nieuw hoogtepunt.
Achteraf gezien was er al een vroege voorloper van deze opleving. In Museum Catharijneconvent in Utrecht vond eind 2015 de tentoonstelling De heksen van Bruegel, plaats, met als ondertitel Heksenvoorstellingen in de Lage Landen tussen 1450 en 1700.
In Berlijn verscheen in 2018 het boek van Heiko Hesse, ‘Teuflische Orte, die man gesehen haben muss’ (240 pag., meer dan 200 afbeeldingen). Dit boek beschrijft een reis langs talloze plekken waar heksen en duivels elkaar ontmoetten.
Het Nederlandse begin van die extreme golfbeweging was het boek van Susan Smit, ‘De Heks van Limbricht’ (Lebowski,2021, 256 pag.) Smit debuteerde in 2001 met het boek ‘Heks’, en deze recente publicatie maakte de lezer deelgenoot van een omvangrijk historisch onderzoek naar Entgen Luijten (1600-1674) in Limbricht op basis van processtukken uit de 17de eeuw. 4
Verder deed Smit in het kasteel van Limbricht onderzoek en voerde zij gesprekken met nazaten van Luijten. In een recensie en gesprek in het Dagblad van het Noorden van 5 juni 2021 beschrijft Susan Smit zichzelf - sinds de vroege periode van 2001 - als ‘de Troetelheks’. En nu, twintig jaar later, schrijft zij een groot verhaal over een van de laatste slachtoffers van de heksenvervolgingen in vroeger eeuwen, tussen de 15de en de 18de eeuw.
Overigens was al in 1999 in Limburg een toneelstuk te zien over deze zaak uit 1674 en kreeg een dorp in de buurt een naar de heks vernoemde straatnaam. Op 16 oktober 2021 publiceerde Geertje Dekkers in De Volkskrant een grote bijdrage over de oude heksenjacht op vaak sterke en eigenzinnige vrouwen. Voor dit uitvoerige artikel, compleet met ‘plaatjes’, sprak Dekkers ook met specialisten en met iemand die in de laatste fase van een proefschrift over heksenvervolging zit, een Zwitserse hoogleraar Moderne Geschiedenis. Dekkers probeerde heel kritisch naar veel clichés uit later tijd te kijken.
In een recensie in de NRC van 11 maart 2022 van een essay van Virginia Woolf werd Woolf geciteerd over vrouwen met een schrijverstalent, die zich ‘alleen konden terugtrekken in een afgelegen hut buiten het dorp, half heks, half tovenares, gevreesd en uitgelachen.’.
Met name dit jaar is er geen houden meer aan de belangstelling voor heksen. In maart 2022 ging bij het Noord Nederland Toneel (NNT) de voorstelling ‘Witch Hunt’ in première, over een middeleeuwse heksenjacht, het patriarchaat van die tijd en het feit, dat er eigenlijk nooit echt veel aan die vormen van onderdrukking is veranderd, ook al speelt het verhaal in deze productie zich af in Noord-Holland, in Ursem, rond archeologe Esther.
Recent verscheen een lijvig boekwerk van eerder genoemde Susan Smit (Overamstel, 2022, 350 pag.) met bibliografie en register over de geschiedenis van de heksenvervolgingen vanaf de oude tijd tot nu. De titel: De wijsheid van de heks, wat ik de afgelopen twintig jaar van de oude natuurreligie heb geleerd.
Met name dit laatste aspect, de natuurreligie, staat nu weer volop in de belangstelling. Op 1 mei was op de radio een verhaal van de journaliste Nienke Zoetbrood te beluisteren over haar betovergrootmoeder, de legende van Rikele Myt (1824-1918) op basis van heel veel materiaal uit het Meertens Instituut voor Volkskunde.
In juni ging in het Openluchttheater in Ruinen De Heks van Rune in première, script en regie door Elise van der Laan. Het speelt in het Ruinen in 1877, de Hunneglooberg, Hilligje, maar ook het leven van nu en factoren in onze tijd komen in deze voorstelling bij elkaar door middel van een generale repetitie.
Behalve op toneel en in bioscopen (The Love Witch, 2016) is er in de wereld van literatuur en beeldende kunst op dit moment ook weer een enorme belangstelling voor heksen van toen en nu. Begin juni werd in Editie NL van RTL een pleidooi gehouden voor excuses en voor een generaal pardon voor als heksen vermoorde vrouwen.
Het Dagblad van het Noorden publiceerde op 19 juli een artikel rond Kok en Westra en de Geselberg in Veele, met als kop De verbrande Heksen in Veele verdienen eerherstel. Kortom, steeds luider klinkt de roep om de oude Heksenwaag maar af te schaffen.
NRC had als kop bij een artikel van de hand van Gawie Keyser De heks komt voort uit primitief volksgeloof, maar is nu het centrum van het discours over vrouwenhaat.
Het boek van Susan Smit, onze nationale heksenexpert, is in mijn ogen ook zoiets als een zelfhulpboek voor de actuele vorm van natuurreligie en hedendaagse hekserij. Ik zelf ben alleen er van overtuigd, dat zo'n nationaal pardon er ooit zal komen.
Karel Hupperetz