Eind vorig jaar vond in het Kunstmuseum in Den Haag een bijzondere tentoonstelling plaats rond twee Kunstenaars Hilma af Klint en Piet Mondriaaan.
Mij viel op dat de meeste recensenten deze keer enige moeite hadden met hun oordeel. Eric Bos kwam er in het DvhN met de kop: ‘Visioenen uit een andere wereld’ nog het meest treffend uit. Het bracht mij er toe om eens uit zoeken wat hier aan de hand was zonder de pretentie dat ik wel de zaak kan oplossen.
Al geruime tijd vonden er exposities plaats zoals: The Spiritual in Art, Abstract Art 1880-1985 (1981), Okkultismus und Avantgarde, Von Munch bis Mondriaan (1995), Traces du sacrè (2008), Heilig vuur, religie en spiritualiteit in de moderne kunst (2009). Hetzelfde geldt voor boeken uit vroeger tijd als van Emanuel Swedenborg (1688-1772) of Alan Kardec, Het boek der geesten (1857).
In deze blog ga ik verder in op drie kunstenaars, die allemaal op dat raakvlak actief waren en alle drie in het zelfde jaar zijn overleden: Hilma af KLint(1862-1944), Kandinsky(1866-1944) en Mondriaan (1872-1944).
Dit drietal gebruikte in hun werk de invloed van esoterische auteurs. Ook op dat terrein zijn er aparte voorlopers. Zo vonden met name in Engeland in de 19de eeuw tal van spiritistische seances plaats, waarbij men probeerde zich toegang te verschaffen via een medium of bepaalde rituelen tot de paranormale wereld. Er was sprake van ‘spirit painting’.
Hetzelfde gebeurde in Frankrijk waar men tijdens de Eerste Wereldoorlog probeerde in contact te komen met gesneuvelden. Daarbij waren volgens de informatie op een tentoonstelling in Parijs (Musee Maillo) in 2020 talrijke spiritistische kunstenaars actief.
In al deze voorbeelden gaat het om krachten voorbij de ratio. Men heeft het gevoel a.h.w. bespeeld te worden door co-producenten en beroept zich op onderbewuste, creatieve energie. Tussen figuratief en abstract gebruikt men botanische elementen in een veelvoud aan kleuren en vaak met een specifieke betekenis. Het gaat doorgaans om een heel persoonlijke manier van werken en is bijna nooit eenduidig. Het kan gezien worden als een eigenzinnige zoektocht naar de poort van die andere wereld.
Bij ons drietal zijn dan de publicaties van Helena Petrowna Blavatsky (1831-1891 ), die in 1875 in New York het theosofisch gezelschap stichtte en de antroposofie van Rudolf Steiner sinds 1912 van fundamenteel belang.
Steiner (1861-1925 ) is bekend door zijn vrije scholen en het centrum Goetheanum in Dornach .
Hilma af Klint, de Zweedse schilder, is pas heel recent echt ontdekt en geldt met haar visuele beeldtaal, het gebruik van kleuren en abstracte patronen inmiddels als een voorloper van de abstracte kunst rond 1900. Zij begon met landschappen en portretten en kwam later o.i.v. theosofie en antroposofie samen met Anna Cassel en Carl Fredrik Hill uit bij spiritueel werk .
Op grond van seances bij ‘Fem’ (De vijf) ontstonden haar grote doeken, a.h.w. gestuurd door bovennatuurlijke meesters. Het is werk vol kleurenspel, van cirkels, vierkant en driehoeken, waarbij zij heden en toekomst, geest en materie probeerde te verbinden. Zij besloot dat haar werk pas 20 jaar na haar dood mocht worden onthuld, een verklaring van haar late ontdekking. Deze visionair kwam tot leven door een DVD uit 2019: ‘Jenseits des Sichtbaren’ of door de biografie van Julia Voss: ‘ Die Menschheit in Erstaunen versetzen’ ook uit 2019. Zij exposeerde niet maar bracht een zeer omvangrijk oeuvre tot stand van zo’n 1000 werken als een inkijkje in andere dimensies van ons bestaan.
Bij Kandinsky is al geruime tijd bekend, dat hij door Blavatsky, Steiner, Annie Besant is beïnvloed. Hij maakte dit o.a. productief in zijn schilderijen, de Kleurenopera’s en zijn eigen kleurentheorie. In 1912 publiceerde hij de beroemde tekst ‘Over het spirituele in de kunst.’
Mondriaan was vanaf 1909 lid van het Theosofisch Genootschap. Dat is overduidelijk te zien in de bekende Triptiek Evolutie (1919/1911). In de net verschenen 'Mondrian Papers', brieven uit de periode 1892-1919, is eveneens die betekenis van het spirituele meer dan duidelijk.
Het ontstaan van de abstracte kunst is volgens mij vooral ontstaan op basis van twee lijnen. Enerzijds het rationele, geometrische, de stilering, en anderzijds het hermetische, symbolistische. In beide gevallen zet men zich af tegen het figuratieve , de realistische afbeelding van dingen.
In 2004 was in Assen de tentoonstelling Symbolisme in Nederland 1890-1935 te zien met de toepasselijke titel ‘In het diepst van mijn gedachten’. In 2006 verscheen bij Taschen het boek van Gibson, de grote studie over symbolisme o.a. in Belgie/Nederland.(pag.87-116}
Ook de connectie met het magische, het occulte en het ongefilterde onderbewuste is bij de Surrealisten o.l.v. Andre Breton een parallel. Kortom een vorm van verzet tegen een mechanistische visie als verarming in vergelijking met het oude magische wereldbeeld. Men komt op voor een samenhang tussen micro- en macrokosmos en beschouwt de zichtbare wereld als symbool van een onzichtbare realiteit,
Â
K.J.Hupperetz