Heel langzaam dient het voorjaar zich weer aan, en dat is een goed moment om een van de Groninger borgen te bezoeken. Net zoals er tot 1594 meer dan 30 kloosters in onze provincie te vinden waren, zo bevonden zich hier ooit ook steenhuizen (stins, stainhoes) en borgen, waarvan er zo’n 16 zijn overgebleven.
We hebben in de provincie weliswaar geen kastelen, maar nog wel 16 fraaie borgen, ooit bewoond door de oude landadel. Sinds de 13/14e eeuw ging het om zo’n 200 steenhuizen, doorgaans met versterkte torens als bescherming tegen aanvallen van buitenaf.
Het gebied van de borgen en steenhuizen gaat om een gebied van zo’n 240 km2 vanaf pakweg Nuis tot Wedde.
Het hoogtepunt was de periode van 1600 tot 1795, toen de Franse tijd aanbrak en de borgheren hun macht verloren. Sinds de tv-serie Downton Abbey en de Open Monumentendagen staat de geschiedenis van de oude landadel meer in de belangstelling.
Zoals gezegd, later werden de oude steenhuizen uitgebouwd tot borgen, vertrok de landadel, werden de boeren rijker en namen zij die grote woonhuizen over als herenboeren. Deze periode is nog steeds terrein van onderzoek voor archeologen, historische kringen en andere speurders naar dit rijke verleden. Zo promoveerde in 2020 Diana Spiekhout, bestuurslid van de Nederlandse Kastelenstichting, op eeuwenoud materiaal zoals de Waterburcht in Eelde en het Bolwerk in Noordlaren. Zij bracht zo’n 134 kastelen in Noord-Nederland in kaart uit de periode 1050-1450.
Nu gaat het in veel gevallen hooguit om resten als een oude gracht. Maar die oude wereld van de Meyma’s, de Thomassen à Thuessink van der Hoop van Slochteren, de Marees van Swinderen en die van Unico Allard Alberda, heer van Menkema blijft ons boeien. De sfeer van grote tuinen, oprijlanen, koetsen en rijtuigen hebben ondanks de talloze latere verbouwingen en de vele nieuwe eigenaren hun aantrekkelijkheid bewaard. Zelfs de huidige restaurants en theehuizen hebben de wereld van de oude keukens, de zonnewijzers en de doolhof niet kunnen verdrijven.
In onze tijd, met name sinds de coronaperiode, hebben de meeste borgen het moeilijk door financiële zorgen, de energierekening met de hoge stookkosten en het kwetsbare materiaal. Ik sluit mij van harte aan bij de kop van een artikel in het Dagblad van het Noorden: Het is ondenkbaar, dat dit het einde is van alle erfgoedlocaties. Men is nu aangewezen op grotere samenwerking en op verduurzaming.
Tot slot nog een paar notities bij de verschillende borgen
- De Fraeylemaborg in Slochteren rond 1300, met de mooie hoge toren in het midden van de twee zijvleugels, met de fraaie imposante ingang over de brug van de gracht naar het eigenlijke gebouw behoort bij mijn toppers. Gerhard Alberda van Menkema (1829-1902) was de laatste bewoner van de borg in Uithuizen. Nu is het eigendom van het Groninger Museum. De Historicus Hillenga werkt op dit moment aan een boek over de Menkemaborg. Deze borg uit de 14de eeuw werd in 2023 op de dag van het kasteel nog uitgeroepen tot het meest romantische kasteel van Nederland.
- De Allersmaborg blijft voor mij verbonden met de Ploegschilder Johan Dijkstra, die daar met studenten aan het werk was, toen Vindicat nog enig niveau bezat. In later tijd was het weer een plek voor kunstenaars rond Martin Tissing.
- De borg Verhildersum in Leens was in 2023 een trekpleister voor veel bezoekers. In 2022 kwamen er zelfs nazaten van de familie Tjarda van Starkenborg uit de USA op bezoek.
- Aan landgoed Ekenstein koppel ik ten slotte nog steeds herinneringen uit mijn eigen studententijd en de sfeer van een galabal.
- De laatste melding is uit februari 2024. Voor de Ennemaborg in Midwolda, de plek waar tot vorig jaar Maya Wildevuur (1944-2023) 30 jaar lang woonde en werkte, zocht men naar nieuwe bewoners voor zo’n €2500 huur per maand, dus als u snel reageert, hebt u nog kans.
Karel Hupperetz