Toeval of Noodlot en Serendipiteit.

In Mei 1897 verscheen in het Franse tijdschrift Cosmopolis het gedicht van Stephane Mallarme(1842-1898) : un coup des des , het gooien van dobbelstenen, die nooit het toeval opheffen.

In een zeer aparte typografie , in een combinatie van tekst en beeld, inhoud en het optische stond het woord HASARD  ( toeval) centraal.

Later volgden velen zoals Dada  en de Surrealisten Mallarme’ spel en werd dit fenomeen in de artistieke avantgarde de basis voor die bijzondere typografie. Het ging hier om een lofzang op het onbekende , het onvoorziene (aleatorische ), een bewuste breuk met de gangbare logische ordening en de manieren van waarneming. Zelfs in het domein van van de natuurwetenschap vond men iets dergelijks , zoals bij de onzekerheidsrelatie van Werner Heisenberg in 1927.

Al heel lang verzamelde ik materiaal en maakte ik notities rond het thema : toeval en noodlot. Ik was daarover met vrienden in debat. Uiteraard begon ook hier alles al bij de Grieken, waar de ongrijpbare, blinde macht met begrippen als moira, tyche en ananke een rol speelden.

De Romeinen zetten dat voort met het Fatum en in de Middeleeuwen werd het toeval omgebogen tot een zaak van de goddelijke voorzienigheid.

Fortuna, ooit bezongen in de Carmina Burana van componist Carl Orff gold vooral als waarschuwing voor machthebbers en ontaarde in onze tijd in het Rad van Fortuin.

Uiteindelijk won , denk ik,het a causale, de chaostheorie het van de oude cohesie- en harmoniemodellen.

In onze huidige samenleving moeten we het doen met het ongrijpbare gedrag van politici en politieke leiders, met de ondoorzichtigheid van de financiële  markt en de dreigende ontwikkelingen van het klimaat. Nog steeds blijft , ondanks talloze studies, congressen ,symposia en exposities  de verwarring, We hebben geen invloed op wat we meemaken, hooguit op hoe we dat benaderen. Volgens sommigen hangt alles samen met de stand van sterren en planeten, of houdt men vast aan de eenheidservaring, waar alles met alles verbonden is. Anderen geloven in lotsbeschikking of houden het bij verrassingen.

Ik herinner mij een programma van ZDF (februari 2023 ) met de fraaie titel :Wie vom Blitz getroffen, wenn das Schicksal alles ändert. Dan denk ik aan een  Duitse film die ik ooit zag met de uitspraak : Zufall ist Gottes Art , anonym zu bleiben .

Uiteindelijk zocht ik mijn toevlucht bij de serendepiditeit . Daarvoor hebben  we gelukkig in onze  directe buurt  een van de allerbeste experts en onderzoekers : Pek van Andel uit Feerwerd. Dit fenomeen gaat terug tot de vroege mijlpaal Horace Walpole  (1717-1797 ) die als een van de eerste vertelde over het perzische sprookje van de drie Prinsen van Serendip. In later tijd ontstond uit dit sprookje het woord/begrip serendepiditeit. Die drie prinsen ontdekten door een gelukkig toeval iets waarnaar ze niet op zoek waren.

In onze tijd weten we van de vele voorbeelden uit verschillende domeinen van wetenschap en zulke toevallige ontdekkingen (Flemming en penicillline, Pfizer en viagra, LSD etc.)

Door een voor mij ondoorgrondelijk toeval vond ik in mijn oude materiaalverzameling een zeer compacte handout van Pek van Andel (2 pag.13.5.1991 ) bij zijn lezing Oogheelkunde over ongezochte vondsten inde oogheelkunde, waarin hij ingaat op soortgelijke situaties.

Ik kan niet met zekerheid de vaak gebruikte definitie van serendepiditeit traceren . Van Andel hanteert deze vaak de definitie: Serendepiditeit; het is als je  een speld in de hooiberg zoekt en er uit komt met een lekkere boerenmeid.  Met Wim Brands publiceerde van Andel in 2014 het boek: De ongezochte vondst, een abc van de  serendepiditeit.  Zulke bijvangsten ontstaan doorgaans bij een open blik, verrassende waarnemingen , bij voldoende vrijheid en ruimte bij het onderzoek , door  zgn. aanklooien.

Uiteindelijk voel ik mij in het toeval/noodlot/debat toch het meeste thuis bij dat onverwachte , ongezochte, toevallige bijproduct. Houd ik vast aan verwarring en onzekerheid in plaats van een duidelijk antwoord.

In mijn visie gaat het niet om een eigenschap in de werkelijkheid , maar om onze interpretatie , zienswijze  en perspectief , om twijfels in een versplinterde waarheid. Ik blijf bij het grillige patroon van de samenloop van omstandigheden.

Karel Hupperetz