Door de twee kleinzonen Wieland (1917-1966) en Wolfgang (1919-2010) vond vanaf 1951 de heropening van de Festspiele na de Tweede Wereldoorlog plaats. Zij moesten de breuk met het verleden in Bayreuth vorm zien te geven en proberen de schandvlek uit de Naziperiode weg te poetsen. Het was het begin van een grote schoonmaak op weg naar een zekere normaliteit.
Uiteraard werden ook nu weer uit documenten en brieven nogal wat Nazisporen uitgewist.
Met name het werk van Wieland was in die periode van groot belang door talloze ensceneringen. In plaats van de volstrekt ouderwetse decors uit vroeger tijd werd een moderne lichtregie bepalend, een andere stijl en suggestief lichtgebruik. Een nieuwe esthetiek, spannende, abstracte experimenten en suggestie in plaats van de gebruikelijke invulling.
Wielands overlijden in1966 was dan ook een heel groot verlies, omdat hij met name voor de vernieuwing en verandering had gezorgd. Het bekende tijdschrift Theater Heute had dan ook in oktober 1966 als kop van een artikel de vraag: Was kommt nach Wieland Wagner.
Nu werd Wolfgang, de andere zoon van Siegfried en Winifred, de enige artistieke leider van Neu-Bayreuth tussen 1966 en 2008. In mijn perspectief was Wolfgang eerder een zakelijk leider en organisator. Hij had ook vanaf 1953 ensceneringen tot stand gebracht maar was daarin behoudender dan zijn broer. Wel speelde hij een belangrijke rol bij het aantrekken van vernieuwende regisseurs zoals Patrice Chereau en Pierre Boulez in 1967 met de Ring-productie, 100 jaar na de première in 1867 en door de installatie van de Werkstatt Bayreuth.
Zo heeft ook Wolfgang zeker bijgedragen aan de vernieuwing van de operawereld. Het is ook geen toeval dat in 1990 een omvangrijk artikel van Wolfgang verscheen: Zur Wagner-Rezeption, neuer szenische Sichtwandel des Bildes.
Als alleenheerser vanaf 1966 ‘auf Lebenszeit’ moest hij wel accepteren dat Bayreuth sinds 1973 een stichting werd en niet langer exclusief familiebezit. De Stiftungsrat met regels en statuten moest gaan proberen de Festspiele Gmbh als nationaal heiligdom overeind te houden.
Der Spiegel voorzag overigens al in 2001 het einde van de Wagnerclan, maar vergiste zich. Wolfgang overleed korte tijd na de overdracht van de leiding in 2008 aan beide dochters Eva (1945) en Katharina (1978) uit zijn twee huwelijken.
In 1951 was hij met Wieland als 32-jarige aan het roer gekomen, in maart 2010 overleed hij als 90-jarige. De Trauerfeier, half april, begon traditiegetrouw, zoals altijd bij de Festspiele, om 16 uur.
Voor de beide kleinzonen van Wagner geldt zeker dat zij werkten in de lijn van hun voorvader om via het theater alle zintuigen aan te spreken, te zoeken naar een bepaalde hallucinatorische werking als eenheid van artistieke en maatschappelijke vernieuwing. Toen Wolfgang in 2008 zijn aftreden aankondigde had hij zo’n zes decennia, deels samen met zijn broer, de leiding gehad. Aanvankelijk namen de beide halfzussen Eva en Katharina de leiding over, maar dat duurde niet lang. De Wagnerclan was altijd al een dynastie van conflicten en ruzies geweest, en van tegenstellingen, maar altijd ging het er ook om om de koers van de Festspiele veilig te stellen, om het samengaan van dynastieke en artistieke principes, om behoedzame hervormingen. Uiteindelijk is Katharina nu aan bod. Zij heeft al wel aangekondigd eindelijk de archieven te openen.
Traditiegetrouw openen de blazers op het balkon om 16 uur de Spelen. Inmiddels is dat voor een culturele elite, voor prominente bezoekers van een society-gebeuren van de beau monde.
Op deze plek van cultureel werelderfgoed in een stad van zo’n 70.000 inwoners richt men zich dan op een van Wagners opera’s. Over twee jaar, in 2026, bestaat de Wagnerclan vanaf de eerste opvoering van de Ring in 1876 nu alweer 150 jaar, Het is spannend hoe dat moment zal worden gevierd.
Wagner is in mijn ogen ongrijpbaar, veelzijdig door zijn complexiteit en ambiguïteit. Dat werd in Berlijn duidelijk in de tentoonstelling in het Historisch Museum (2022): Richard Wagner und das deutsche Gefühl, een expositie over zijn grote invloed en betekenis in de negentiende en twintigste eeuw. In ons land werd in 1883 de Wagnervereniging opgericht, het begin van de Wagner-cultus in Nederland. Ook bij ons werd Bayreuth tot een bedevaartsoord, zie de studie van J.M.H Meurs, Wagner in Nederland 1843-1914 (Zutphen: Walburg Pers 2002). 415 p.).
Ik blijf nog steeds worstelen met de vraag in hoeverre je de persoon met soms afkeurenswaardige ideeën los mag koppelen van zijn werk. Wagner blijft controverses oproepen: velen waarderen zijn muziek en anderen hebben moeite met zijn dubieuze politiek-maatschappelijke posities.
Tot slot een Gronings tintje. Na het overlijden van Jacques Jacobs (Venlo 1947 – Groningen 2020), een oud-student van mij, trok zijn bovenwoning aan de Nassaulaan veel bekijks. Foto’s in het Dagblad van het Noorden van zijn Villa Wahnfied, geheel in de stijl en sfeer van Wagner ingericht, was voor Funda-volgers een must. De woonplek van deze extreme Groninger Wagnerfan, ooit gekocht voor 225.000 euro leverde zijn familie 285.500 euro op. Het zij hen van ganser harte gegund.
Karel Hupperetz
Comments