Tot aan Corona was ik een fervent en uitgesproken treinreiziger. Vanaf begin 2020 is daar een forse kink in de kabel in gekomen en is mijn liefde voor het reizen met het openbaar vervoer danig bekoeld. Door de aanhoudende problemen bij de Nederlandse Spoorwegen is
het er niet beter op geworden.
Aan de andere kant lijkt er een golf van nostalgie rond treinen en de geschiedenis van de spoorwegen
te leven.
In de eerste helft van de twintigste eeuw realiseerde de snelste trein zo'n 126 kilometer per uur. Nu is dat tempo door ICE,TGV en THALYS opgelopen tot ongeveer 360 kilometer per uur. In China schijnt de Transrapid tussen Shanghai-City en het vliegveld zelfs 430 kilometer te scoren.
Er bestaat een hele chronologie voor de geschiedenis van de trein. Engeland was sinds de industriële revolutie de koploper in 1820. In 1835 was de lijn Brussel-Mechelen een van de eerste op het vaste land van Europa. In 1846 kwam de treinverbinding Brussel-Parijs tot stand.
Wij in Groningen moesten wat langer wachten op de spoorlijn Leeuwarden-Groningen, die in 1866 tot stand kwam en pas in 1896 verrees ons fraaie hoofdstation. De invoering van het treinennet’ had in de negentiende eeuw een vergelijkbaar groot effect als de digitale revolutie en het internet in onze tijd. Het leidde tot een heel andere ervaring van tijd en ruimte in vergelijking met het oude reizen te paard of met de koets. Geografische afstanden tussen steden en landen werden aanzienlijk in tijd ingekort. De vertrektijden verschilden vroeger fors in de verschillende seizoenen. Op den duur was het noodzakelijk dat de klokken overal gelijk werden gezet.
Andere ontwikkelingen maakten overal in Europa de aanpassing van stationsgebouwen noodzakelijk. Er bestonden grote verschillen tussen de 1ste, 2de en 3de klas- treinen en -wachtkamers. In de loop van de tijd werden de verschillen tussen klassen kleiner. Er ontstonden ook heel uitzonderlijke trajecten, zoals de Oriënt Express tussen Parijs en Istanbul. Daarvoor werden bijzondere treinstellen, coupés of de latere Wagons Lits ontworpen.
Uiteraard is het geen toeval dat zulke treintrajecten filmmakers inspireerden, zoals bij de
Murder on the Orient Express van 1934 door Agatha Christie. Ik herinner mij in die sfeer uit een grijs verleden – in mijn tijd als reisleider bij een Duits reisbureau – het genot van de Gornergrat Bahn naar het Zwitserse Zermatt.
In die negentiende eeuw van gigantische locomotieven en stoomtreinen werden niet alleen miljoenen reizigers vervoerd, maar voor velen riep deze bedreigende, gigantische, technische vernieuwing ook twijfels en angsten op. Treinen vormden daardoor ook de inspiratie voor uiteenlopende kunstenaars, zoals schrijvers als de eerder genoemde Agatha Christie, filmmakers en schilders. Aan de andere kant ontstond er ook een grote fascinatie bij schilders, fotografen en filmers. Je kunt in uiteenlopende stromingen als het impressionisme, futurisme, surrealisme tot in onze tijd talloze voorbeelden daarvan vinden. Voor menigeen was het een wonder van de nieuwe tijd, en zo maakte de Belg Gustaaf Wappers (1803-1874) in 1837 een treinschilderij met als titel Satanswagen, een soort vuurspuwende draak.
Voor mij zijn William Turner (1775-1851) en Paul Delvaux de meest fantastische schilders met treinen in de mist of rook. Uiteraard geldt dat ook voor doeken met stations zoals die van
William Powell Frith (1819-1909). Er bestaan talrijke boeken met prachtige reproducties rond de trein in de kunst. Enerzijds legde men de snelheid van de locomotief, anderzijds het kleurrijke van de stoomwolken of de rode seinlampen vast. Maar ook maakt men ons deelgenoot van innerlijke reizen en eigen beleving, ontmoetingen in de trein tot aan relaties aan toe. Er zijn veel voorbeelden van lezende reizigers in de trein, zelfs in de fase van voor de stiltecoupé. Maar de trein vervult nog andere rollen: veel kinderen en volwassenen beleven het plezier van de modelspoorbanen, waarmee men zich urenlang vermaakt.
Onlangs is onder leiding van André van Duin op NPO 1 De Grote Kleine Treinencompetitie van start gegaan. Ik ben meer iemand voor het EO-programma Rail Away, dat alweer zo'n 25 jaar bestaat, een tijdloos, rustgevend programma. Voor sommigen gelden vooral de frustratie en irritatie als het weer eens misgaat bij de Nederlandse Spoorwegen. Ik vind per saldo nog steeds de ontspanning en onthaasting het leuke van het treinreizen.
Zo ondervond ik onlangs, toen ik een vriend ging ophalen op het Hoofdstation, het volgende. Zijn trein die – bijna uiteraard – een forse vertraging had, liet mij genieten van de magnifieke stationshal die wij hier in Groningen bezitten, een fraaie, rustgevende ruimte, waar sinds de restauratie in 1999 de tijd stil lijkt te staan.
Karel Hupperetz