Ter inleiding
Bibliotheken zijn de belangrijkste plek voor de geschiedenis van ons culturele geheugen. Vanaf Alexandrië speelt die geschiedenis zich af in oude kloosterbibliotheken, aan het hof, aan de oude universiteiten en in de latere nationale bibliotheken in de grote steden. Eeuwenlang probeerde men zo het literaire erfgoed voor verval en vernietiging te behoeden.
Er zijn uiteraard talloze prachtige boeken over bibliotheken, maar ik beperk mij hier tot de catalogus van een tentoonstelling in München: Die Weisheit baut sich ein Haus (Prestel-Verlag, 2011, 432 pag.).
Tot in onze tijd vindt men bij opgravingen resten van gebouwen, zoals toen men in 2018 in Keulen op de oudste bibliotheek van Duitsland, daterend uit de 2de eeuw, stuitte.
In het oude Egypte, waar onder Ptolemaeus II (309-246 voor Chr.) een begin werd gemaakt met de bouw van de Bibliotheek van Alexandrië, werden boeken en manuscripten verzameld, afkomstig van overal in het middellandse zeegebied. De droom was om dit materiaal in een universele bibliotheek bijeen te brengen. Tussen 48 voor Chr. en de 4de eeuw raakte die beroemde bibliotheek in verval, werd verwoest en ging in vlammen op. Pas in 2002/2003 werd die Bibliotheca Alexandrina onder leiding van Ismail Serageldin weer geopend. Serageldin hield overigens in oktober 2011 in Tilburg de Nexus-lezing en redde in 2013 een belangrijk deel van de 230 jaar oude bibliotheek van het Koninklijk Instituut voor de Tropen.
Kloosterbibliotheek
Er bestaat een kostbaar klein document van het ‘plan’ voor het klooster Sankt Gallen, ooit gesticht door de Ierse monnik Gallus, uit de 8ste eeuw, waar de bibliotheek is ingetekend. In 1805 werd de abdij verwoest, woonden er geen monniken meer. Alleen de abdijbibliotheek bleef behouden en is sinds de 18de eeuw een van de fraaiste Rococo-bibliotheken. Deze beroemde Stiftsbibliothek staat sinds 1983 op de Werelderfgoedlijst van UNESCO.
Een van de grootste collecties van boeken en documenten in die sfeer is uiteraard de Biblioteca Apostolica Vaticana. Paus Nicolaas V verklaarde in 1451 dat er in Rome een bibliotheek moest komen. In de recente periode tussen 2007 en 2010 vond er een ingrijpende restauratie plaats.
Stadsbiblioteek
In ons land bevindt zich in de Walburgiskerk uit het midden van de 11de eeuw in Zutphen de Librije, de oudste openbare leeszaal van Nederland, de beroemde kettingbibliotheek, met unieke boeken uit de vroege periode van de boekdrukkunst.
Hofbibliotheek
Als voorbeeld van een hofbibliotheek uit iets latere tijd noem ik hier de Herzog August Bibliothek in Wolfenbüttel, waar in de 18de eeuw Gotthold Ephraim Lessing de bibliothecaris was. Deze bibliotheek is heel beroemde en gespecialiseerd in werken uit de 15de tot de 18de eeuw.
In ons land werd in 1798 de KB, de Koninklijke Bibliotheek, opgericht, nu aan de Prins Willem-Alexanderhof vlakbij Den Haag Centraal. Alles wat er in ons land wordt gepubliceerd wordt hier bewaard, miljoenen items en bijzondere collecties. De KB is ook de basis van een netwerk van zo'n 50 bibliotheken, het centrum van ons nationale culturele erfgoed.
Universiteitsbibliotheek
Al een jaar na de oprichting van de Groninger universiteit, in augustus 1614, werd aan het Broerplein de Universiteitsbibliotheek opgericht. In 1986, het jaar van de afbraak van de Martinuskerk uit 1895, ging de bouw van de UB onder leiding van architect Piet Tauber van
start. Op 28 februari 2015 werd het 400-jarig bestaan gevierd en in 2016 werd de laatste renovatie voltooid.
Die hele geschiedenis vanaf de eerste bibliothecaris Nicolaus Mulerius tot 2012 met Alex Klugkist is na te lezen in het prachtige boek: Van Knekelhuis tot Kloppend Hart (2012, 244 pag.)
Ook wil ik hier nog kort ingaan op een van de meest bijzondere bibliotheken in ons land, sinds 1957, de Bibliotheca Philosophica Hermetica, nu in een oud pand aan de Keizersgracht 123 in Amsterdam, het trotse domein van Joost Ritman. Hij begon al vroeg met het verzamelen van bijzondere boeken. Het startpunt was Aurora van Jacob Böhme, een Duitse filosoof en mysticus (1575-1624). Dit boek ontstond oorspronkelijk in 1612, verscheen onvolledig in Duitsland in 1634 en in 1656 in Amsterdam. Böhme verbleef een tijd in Amsterdam, omdat hij vanwege de Lutheraanse kerk niet meer mocht publiceren. Ons land was in de 17de eeuw een kosmopolitische smeltkroes van culturen en een belangrijke plek in de wereld van het boek.
Ritman bouwde in ruim vijftig jaar als ‘Mercator Sapiens’ een uitzonderlijke collectie op van oude edities en handschriften. Auteurs als Umberto Eco en Dan Brown waren met regelmaat hier te gast ter voorbereiding van bijvoorbeeld De Slinger van Foucault (Bakker, Amsterdam, 1989,
661 pag.) van Eco of de publicaties van Brown. Brown schonk in 2016 een fors bedrag aan deze ‘Embassy of the Free Mind’, een jaar voor de hernieuwde opening in oktober 2017.
Deze bibliotheek is het domein voor het brede terrein van mystiek, esoterie, alchemie, gnosis, filosofie en universele kennis. Het uitgangspunt is altijd dat er meer is dan onze zintuigelijke waarneming, dat men ook langs andere wegen inzichten kan verwerven.
Het woord hermetisch gaat terug op een oud geschrift van Hermes Trismegistus (in 1990 verschenen in de vertaling van Ritman, een combinatie van het bijbelse geloof, Griekse wijsbegeerte, het verbond tussen Kosmos/God/Mens, opgenomen in de kring van Rozenkruisers en Vrijmetselarij.
Als laatste noem ik ook nog even onze architect Francine Houben, die in de voorbije periode op talloze plekken uitermate indrukwekkende bibliotheken heeft gebouwd.
Uiteraard had ik graag eens een blik kunnen werpen in de Bibliotheek van Alexandrië of in de bibliotheek van iemand als Montaigne, maar dat was zijn privédomein, zelfs niet toegankelijk voor zijn echtgenote of dochter.
Karel Hupperetz
Comentários