
Wagners ontwikkeling vond vanaf zijn geboorte in 1813 een voorlopig hoogtepunt toen hij in 1876 van start kon gaan met een eigen theater, zijn Festspielhaus in Bayreuth. Ook dit had koning Ludwig II mogelijk gemaakt naast het eigen huis, de Villa Wahnfried.
Zoals al gezegd, de Wagner-dynastie hangt vanaf 1850 nauw samen met de ontwikkelingen in de samenleving in Duitsland.
De recente publicatie van Herfried Münkler’ Marx. Wagner Nietzsche, Welt imUmbruch (Rowohlt, 2021, 718 pag.) – in Nederlandse vertaling: Het tijdperk van de revoluties, Boom, ( 2021, 570 pag.) biedt daarvoor heel bruikbaar materiaal. Alleen in zijn eigen operagebouw zou Wagners Gesamtkunstwerk tot zijn recht komen. 4
Tenslotte was Wagner de maker van alle aspecten: het libretto, de muziek, het decor, de keuze van de solisten en hemzelf als de dirigent, dus van het totale kunstwerk; alleen daar zou die interdisciplinaire aanpak tot zijn recht kunnen komen.
Wagner wilde niet de luxe van de traditionele operahuizen zoals de Opéra Garnier in Parijs.
Hij streefde naar eenvoud en zocht onder invloed van Nietzsche een oud Grieks amfitheater met de voor hem specifieke verzonken orkestbak, een hoefijzervorm, zonder loges, en met alle aandacht gericht op het podium. Na het grootse moment van de eerste opvoering van De Ring des Nibelungen zocht de componist rust in Venetië. In zijn werkkamer in zijn huis aan het Canal Grande sloeg op 13 februari 1883 een beroerte toe en kwam Wagner te overlijden.
Hij werd begraven in de tuin bij zijn Villa Wahnfried in Bayreuth. In die tuin staat overigens ook een groot beeld van zijn steunpilaar Koning Ludwig.
Na zijn dood begon de Wagner-dynastie onder leiding van zijn tweede echtgenote Cosima pas goed op gang te komen. Cosima was de dochter van de beroemde Hongaar Franz Liszt. Cosima werd geboren in 1837 en was 24 jaar jonger dan Richard. In het begin van de relatie was zij nog gehuwd met de dirigent Hans von Bülow en zij trouwden pas in 1870 officieel.
Tot Wagners dood was zij zijn muze en de moeder van zijn kinderen. Na het overlijden nam zij het heft in handen en koesterde zij decennia lang de erfenis van haar echtgenoot tot aan haar overlijden in 1930. Vanaf 1883 waren zij en zoon Siegfried, die toen pas 13 jaar oud was, de erfgenamen. Aan het einde van de 19de eeuw was er in Duitsland steeds meer sprake van een Joodse Verschwörung en was Cosima van mening dat zij over de ware Duitse cultuur moest waken en verheerlijkte zij het Duitse ras.
Het is zeker geen toeval dat iemand als de antisemiet Gobineau een tijdlang in Villa Wahnfried woonde. Cosima was ook een van de eersten die nogal wat rommelde met het materiaal van geschriften en brieven. Zij vernietigde zaken, die haar niet welgevallig waren en zo werd in de loop van de tijd veel weggemoffeld.
Cosima ontwikkelde zich tot de spreekbuis van Wagner en was zijn plaatsvervanger in Bayreuth. Een publicatie over haar heeft dan ook als titel: Herrin des Hügels. Een journalist schreef in 2009 over de Villa Wahnfried als het ‘Commandocentrum van het Wagner Universum’.
Zij offerde zich op, was de hoedster van Bayreuth en tegelijkertijd degene waardoor de zaak begon te ontsporen. In 1906/1907 nam zoon Siegfried de leiding over tot beiden in 1930 overleden.
De Wagner-clan is sinds Cosima (1837-1930) gekenmerkt door strijd, gekonkel, ruzies en conflicten. Wagners dagboek in twee delen: Mein Leben, was door zijn echtgenote flink ingekort, pas in 1963 verscheen een complete editie. Maar ook zijn wij juist door Cosima zeer goed voorzien van brieven (twee delen, zo’n 1300 pag.) en uitvoerige dagboeken.
Zoon Siegfried (1869-1930) was vanaf 1896 actief in de planning van de Festspiele en had bovendien een rol als decorontwerper en dirigent. Na zijn moeders hartaanval kreeg hij de algehele leiding.
In 1913 werd de honderdste geboortedag van Wagner feestelijk herdacht. Een jaar later begon de Eerste Wereldoorlog en volgde een langere onderbreking van de Festspiele tot 1924.In 1915 huwde de 46-jarige Siegfried de 18 jaar jongere Engelse Winifred Marjorie Williams (1897-1980), die als adoptiekind in Duitsland was opgegroeid.
De ontwikkelingen gingen daarna heel snel: in 1929, Siegfried is dan 60 jaar, werd Winifred de enige erfgenaam. In april 1930 overleed Cosima op 92-jarige leeftijd, die haar echtgenoot 47 jaar overleefde en augustus van hetzelfde jaar overleed Siegfried.
De daarop volgende fase is een van de meest problematische in het bestaan van de Wagner-dynastie. Deels werd dit veroorzaakt door Winifred zelf, volgens biografe Brigitte Hamann (Winifred Wagner: A Life at the Heart of Hitler’s Bayreuth). Hetzelfde beeld schetst Nike Wagner, in mijn ogen de meest intelligente dame van de clan. Ik ken nauwelijks een scherpere analyse van de rol van Winifred dan in haar essay: Traumtheater, Szenarien der Moderne, Insel 2001, 332 pag, Winifred Wagners gespaltene Welt (pag.287-301). De problematische rol van Winifred werd wellicht versterkt door het huwelijk van Siegfrieds dochter Eva in 1908 met Houston Stewart Chamberlain (1855-1927).
Waar ooit Nietzsche in Wagners droom de spreekbuis leek te worden, werd dat sinds dit huwelijk Houston Chamberlain. Met Von Wolzogen van de Bayreuther Blätter was Wagners schoonzoon tussen 1878 en 1938 de spreekbuis van conservatief, rascistisch en anti-semitisch gedachtengoed. In dat kader geldt zijn omvangrijke publicatie – van zo’n 1000 pagina’s, in twee delen – Die Grundlagen des neunzehnten Jahrhunderts, een enorm succes met zo’n tien oplagen. Voor Chamberlain was Bayreuth de enige echte plek voor de Duitse cultuur. De toekomstige beschaving lag in de handen van de Duitsers.Na Siegfrieds dood in 1930 en onder invloed van Chamberlain raakten de Festspiele sterk geïnfiltreerd door de Nazis. Hitler was van harte welkom, hij was een groot liefhebber van Wagners muziek en aanbad hem. Na koning Ludwig II werd hij een belangrijk sponsor en geldschieter.Zo werd vanaf 1930 in Bayreuth de weg voor Hitler vrijgemaakt.
Voor Hitler was de vroege opera Rienzi met de opstand tegen de elite naast de Meistersinger een bron van inspiratie. Het Ehret eure Deutsche Meister werd vanaf die tijd de dominante nationalistische lijn in Bayreuth, en Winifred Wagner stond nog lang na 1945 achter Hitler.
-
Wordt vervolgd -
Karel Hupperetz
コメント